Op 13 maart 2013 kondigde de witte rook uit het kacheltje van de Sixtijnse kapel de keuze van een unieke paus aan. Hij is uniek om meerdere redenen: de eerste jezuïet in het pontificale wit, de eerste paus uit Latijns-Amerika, een paus die een nog levende maar vrijwillig opgestapte voorganger opvolgt, de eerste die de naam Franciscus kiest. Vier jaar later is het tijd voor een tussenbalans. Vier jaar is immers de tijd dat een Nederlandse regering of een Amerikaanse president mag zitten en regeren, waarna het volk hen op hun beleid soeverein mag afrekenen. Maar waar reken je een paus op af? Afgaande op populariteitscijfers zou Franciscus direct herkozen worden: volgens alle opiniepeilingen blijft hij overal ter wereld ongekend populair. Maar het is niet zo dat meer mensen naar de kerk gaan. In West-Europa met name zet de secularisatie zich voort; er is sprake van een dalende trend in het kerkbezoek. Nu hoeft paus Franciscus natuurlijk ook niet herkozen te worden. Het Vaticaan is immers de laatste absolute monarchie van Europa. Franciscus zelf noemde het in een interview "het laatste Europese (adellijke) hof - alle anderen hebben zich gedemocratiseerd, zelfs de traditioneelste onder hen". En een monarch mag blijven zitten zolang hij wil. Gelukkig maar, volgens velen. Een anonieme kardinaal zei onlangs dat "als we toen wisten wat we nu weten, hij nog geen tien stemmen had gekregen tijdens het conclaaf". Die inschatting is ongetwijfeld overdreven. Maar het is zeker dat de inmiddels 80-jarige Franciscus de Vaticaanse boel flink opschudt en ook weerstand oproept. Hadden de kardinalen het kunnen weten? Valt Franciscus ergens op af te rekenen?
Verkiezingsprogramma Wellicht is de beste meetlat om paus Franciscus te waarderen is de vier minuten durende toespraak die hij op 9 maart 2013 hield tijdens het zogeheten preconclaaf. In de dagen voordat de kardinalen achter slot en grendel worden opgesloten, spreken zij vrijuit over de actuele problemen van de kerk en over de eisen die aan de nieuwe paus gesteld moeten worden. Dankzij de Cubaanse kardinaal Jaime Lucas Ortega y Alamino, de voormalige aartsbisschop van Havana, bezitten we de tekst van de toespraak van kardinaal Bergoglio die gekleed in het zwart het conclaaf binnenging en er in het wit weer uitkwam. Jorge Mario Bergoglio had slechts vier steekwoorden op een papiertje staan. Maar hij maakte indruk. In de daaropvolgende nacht, schreef hij zijn toespraak op verzoek van Ortega uit en overhandigde hem aan de Cubaan. Het was deze korte toespraak waarmee Bergoglio zich in de kardinale kijkers zette. Tijdens het vorige conclaaf was hij ook al favoriet geweest, maar toen had kardinaal Ratzinger aan het langste eind getrokken. Acht jaar later was Bergoglio er zelf van overtuigd dat hij nu te oud was om gekozen te worden. Hij had zijn retourticket naar Buenos Aires al in zijn binnenzak. Het winnende verkiezingsprogramma van Ratzinger lag vervat in zijn indrukwekkende preek tijdens de begrafenis van zijn inmiddels heiligverklaarde voorganger, paus Johannes Paulus II. Centraal in het pontificaat van Benedictus XVI stond de strijd tegen wat hij noemde 'het relativisme'. De korte toespraak van Bergoglio kende een geheel andere toonzetting. Aan het slot daarvan schetste hij een beeld waaraan hij sindsdien als paus poogt te voldoen. De nieuwe paus moest volgens hem een man zijn "die, middels de contemplatie van Jezus Christus en de aanbidding van Jezus Christus, de kerk helpt om buiten zichzelf te treden en naar de periferieën van het bestaan te gaan, en die haar helpt om een vruchtbare moeder te zijn die leeft van de zachte en troostende vreugde van de verkondiging van het Evangelie". Deze visie vond herkenning bij zijn medekardinalen. "Toen zij tijdens de maaltijden naar mijn gezondheid begonnen te vragen, wist ik dat het de verkeerde kant op ging", zei Franciscus later grinnikend in een interview. Eenmaal paus werkte Franciscus zijn verkiezingsprogramma uit tot een regeringsprogramma. Hij gaf het de titel Evangelii Gaudium mee (De vreugde van het evangelie).
