Soennitische propaganda
Thuis bij de dede Ahmet Erdogan (41) en zijn vrouw Nurten (36). Ze wonen op een bovenwoning in een dorp ergens in de provincie Utrecht. De plaatsnaam mag niet in de krant. "Je weet nooit", zegt Nurten. Met oog op de huidige spanningen in de Turkse gemeenschap kijken ze liever uit. De dede is nu in spijkerbroek. Zijn vrouw zet de tafel vol met een keur aan mezze, Turkse hapjes. Aan de muren van de woonkamer hangen foto's van hun twee kinderen en een stuk of vier saz-gitaren. Beiden geven saz-les.
Ook Fethi Killi (53) schuift aan. Hij is de oud-voorzitter van Hakder, een van de grotere alevitische koepels in Nederland, waarbij zo'n tien lokale verenigingen zijn aangesloten. Zijn woorden werpen een ander licht op het lied over Kerbala, eerder tijdens de cem: "Die herdenking van Kerbala is iets nieuws onder alevieten. Hier zie je het gevolg van soennitisch propagandageweld." De Erdogans knikken instemmend. De laatste decennia is de Turkse overheid overgegaan op subtielere pesterijen. "Ze zijn bezig met assimilatie", zegt Killi. "Ze proberen het alevitisme in de islamitische traditie te vatten. Op tv kwamen ze met een kanaal, 'Cem-tv', waar ze de alevitische rituelen die iets met de islam van doen hebben steeds prominenter in beeld brengen dan onze oude, pre-islamitische rituelen."
Fethi Killi
Eerder dit jaar stuurde de Turkse regering zes dedes naar Nederland, tegen de zin van de alevieten hier. Killi ziet dit als de lange arm van president Erdogan. "Diyanet, het Turkse ministerie van godsdienstzaken, zette een opleiding op voor dedes, en stelt hen aan. Die dedes leren rare dingen, zoals dat je elke dag de Koran zou moeten lezen. Daar is niks alevitisch aan."
Op het gezicht van Nurten komt een frons. "Hierdoor ontstaat een hoop verwarring in onze gemeenschap", zegt ze. "Niet alle alevieten vatten de diepere betekenis van onze traditie nog. Sommigen noemen zich ook moslim. Nee, wij doen dat niet, wij noemen ons gewoon aleviet. Geloof is een tere plek bij mensen. Raak je dat aan, dan reageren ze snel stekelig. Dan is het: 'Zo hebben mijn opa en oma het me geleerd'."
Gedetailleerde rituelenTerug in de cem. Urenlang dist de dede verhalen op met morele lessen, neemt pauzes, die de saz-spelers vervolgens opvullen. Een mobieltje rinkelt: een vrouw op een zebradeken wijst in de richting van het geluid en zegt: "Dede, geef hem een straf". De dede glimlacht, gaat niet op haar verzoek in, en vervolgt zijn verhaal over de soefi die een bakkerij inkwam.
Een van de oudere vrouwen achterin de zaal slaakt na viereneenhalf uur luisteren een diepe zucht. Dan beginnen de 'hizmet', aan de vier natuurelementen gewijde rituelen. Gelovigen steken waxinelichtjes aan terwijl ze de alevitische triniteit prevelen: "Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali". Vrouwen sprenkelen water over de zittende menigte, begeleid door de dede met religieuze liederen. Een meisje veegt een bezem over de vloer, precies drie keer. Met elke veeg zegt ze: "Ya Allah, Ya Muhammad, Ya Ali." Alles lijkt zijn plek, orde en betekenis te hebben.
Eén voor één bewegen zeven gelovigen met rode of groene linten om de arm zich nu in de richting van de dede. Tot ze in een rij voor hem staan. Leek de viering eerst een relaxte meditatiesessie, nu zijn de rituelen uiterst gedetailleerd. Zo moeten de gelovigen een vaststaand aantal stappen nemen als ze naar de dede lopen. Een meisje staat met haar voet niet in de juiste positie. De gözcü pakt zijn stok. Zachtjes corrigeert hij haar voet, een paar centimeter naar links. Al luisteren de tradities nauw, toch verandert er veel in de gemeenschap. Zo zijn de dedes steeds jonger, zegt oud-bestuurder Fethi Killi, en stellen ze meer en meer actuele en politieke kwesties aan de orde in hun preken. Hij ziet dede Ahmet Erdogan als een voorbeeld van die ontwikkeling.
Letterlijk betekent 'dede' in het Turks 'opa'. "De dede is iets tussen een filosoof, theoloog en troubadour in", zegt Erdogan vanuit de hoek van hun doorgezakte grijze bank. "Ik kom uit een familie van opstandige troubadours. Mijn opa was ook dede, maar mijn vader niet. Ik heb hier in Nederland mijn rol als dede pas opgepakt. Dat is al nieuw. Vroeger was dede zijn geen keuze."
In Turkije heeft elke familie zijn vaste dede, maar door de migratie is dat hele systeem uit elkaar gevallen, zegt Killi. "Mijn eigen dede is in Turkije. Hier respecteer ik Ahmet als dede, al hoort dat eigenlijk niet zo." Hij kijkt zijn Nederlandse dede aan. "Een besnaarde Koran, noemen wij hem ook wel."
Erdogan kijkt bedenkelijk bij die typering. "Ik zing eeuwenoude filosofische liederen, helemaal anders van strekking dan de Koran. Let wel, onze traditie is ouder dan de islam."
(Tekst gaat verder onder de afbeelding) VervolgingIn het verleden zijn de alevieten in Turkije zwaar vervolgd. Killi: "De gemeenschap was getraumatiseerd, en dedes bleven lange tijd bang voor de overheid. Bij oudere dedes merk je dat nog. Kritisch zijn ze dus nauwelijks."
Tegenwoordig staan de alevieten voorop in de protesten tegen de autocratische en conservatieve regering, zegt Killi. "Van de jongeren die door de politie zijn doodgeschoten bij de Gezi-protesten waren de meesten alevieten. Dedes kunnen niet meer zwijgen. Er staat veel op het spel: vrijheid, gelijke rechten, burgerschap - waarden die het hart van het aletivisme vormen."
De dede knikt. Hij was vroeger een kritische student, ging naar demonstraties, en is meerdere keren meegenomen door de politie, zegt hij. "Stel je gelijkheid aan de orde in Turkije, dan ben je al snel verdacht."
Fethi Killi
Nurten: "Alevieten mochten bestaan, maar: je moet je rustig houden. Op de middelbare school moest ik fluisteren als ik iemand vertelde dat ik aleviet was. Net als de Koerden."
De laatste decennia kregen de alevieten meer vrijheden, maar van gelijkheid is geen sprake, zegt Killi: "Godsdienstles is soennitisch, cems krijgen geen subsidie, moskeeën wel. Als aleviet kun je nooit generaal worden of rechter." Nurten: "Hoe erg dit ook allemaal klinkt, vergeet niet: in de loop van ons leven is die vervolging in Turkije minder erg geworden. Wij alevieten hebben meer zelfvertrouwen gekregen, en durven nu als groep in opstand te komen."
De verhoudingen met moslims liggen soms gevoelig. Laatst kwam er iemand naar hem toe op een bijeenkomst, zegt de dede, met een vraag over haar zoon. "Hij zou gaan trouwen met een islamitisch meisje, en haar familie was niet zo blij met een bruidegom van alevitische komaf. Hij kreeg vragen als: 'Geloof je in Mohammed?', 'Ga je naar de moskee?', 'Lees je de Koran?'."
De dede verwijst naar wat in een van de liederen staat: 'Vraag niet, broeder, wat onze zuil is. We hebben een weg te bewandelen'. Dogma's en vastomlijnde regels zijn er niet, zegt de dede. "Wij alevieten beginnen vanuit het ontstaan van het heelal, niet bij het ontstaan van de islam. We zien de mens als onderdeel van de natuur, die altijd verandert. Dat brengt ons veel dieper."
Killi: "Het is dus niet een boekje dat uit de hemel is gevallen."
Erdogan: "We zijn zo ruim dat we alle religies in ons kunnen hebben. Daarom kun je het alevitisme niet in een zuil zetten, niet vastpinnen."
Dat dogma's de mensheid niet verder helpen, kun je dagelijks in Turkije zien, zegt de dede. "Op het Turkse journaal kreeg een parlementariër van de AKP de vraag of het waar is dat er veel geld weggesluisd is. Hij antwoordde: 'Dat gaat jou toch niets aan? Al zou dat zo zijn, dan moet men zich na dit leven aan Allah en de Profeet Mohammed verantwoorden'. AKP'ers denken dan: ja natuurlijk, we zijn moslim, en verder denken ze niet na."
Nurten: "Dat is het grote verschil: van de Turkse overheid hoeven we niet na te denken. Dat is een grote leugen. Een verdovingsmiddel."
Mystiek karakterDe ene aleviet noemt zichzelf moslim, de ander niet. Alevieten die dat wel doen, rekenen zich tot de sjiieten. Sjiitische moslims geloven dat Ali, neef en schoonzoon van de Profeet Mohammed, zijn legitieme opvolger is. Soennitische moslims, die in Turkije de overgrote meerderheid vormen, denken daar anders over.
Het alevitisme is ook door het soefisme beïnvloed, en heeft een mystiek karakter. Poëzie, rituelen en liederen staan centraal. Volgens alevieten brengen 'vier poorten en veertig portalen' een mens tot verlichting.
In Turkije worden alevieten veelal als ketters gezien, dus belijden ze hun geloof vaak niet in het openbaar. Dat maakt het lastig om hun precieze aantal vast te stellen. Ze wonen over de hele wereld in diaspora, maar veruit de meeste alevieten leven in Centraal-Anatolië in Turkije. De Turkse alevieten en de Syrische alawieten zijn verschillende groepen. Al komt het volgens sommigen op hetzelfde neer, de alevieten staan meer in een Turkse traditie en de alawieten in een Arabische.